Storia de sa bidda

Storia de sa bidda

In sa bidda fait a connosci beni medas fatus de sa curtura sarda antiga, in d-un’amesturu stravanau e maxiosu cun is is impunnas prus modernas de s’arti de pintai e de scurpiri. Arrespetaus su connotu stimau de s’artisanau, de sa coxina, de is bistiris, de su ballu e su coidu onestu e donosu po su stràngiu.

Su sartu de Santu Sparau dd’ant populau giai de su tempus de s’antigòriu mannu, ca est beni postu e ca sa terra est bona meda, arrica de sustàntzia e fàtzili a dda traballai.
Is testimòngius archiològigus de is tzivilidadis chi nci ant bìviu funt medas. (càstia sa stòria)
Sa messaria est su traballu prus fatu, po cussu su sartu parit unu frageri mannu mannu cun is matedus de prèssiu e de agrùmini.
Imoi sa bidda, connota a “bidda museu”, trabàllat meda po s’arti e sa curtura, fait a biri medas obras de su scurpidori famau Pinùciu Sciola e 320 muralis de medas artistas chi ddu faint bellu, stravanau e ùnigu.

In su sartu de Santu Sperau sa genti ddoi ant bìviu de s’antigòriu mannu, ca est postu beni e ca sa terra est bona, totu grassa e fait a dda traballai beni.
Is primus logus abitaus ddus teneus in su Neolìtigu, su de tres millènnius Anantis e Gesugristu (A.G.), in tempus chi s’òmini de sa preistòria circàt is logus mellus po sa masserìtzia.
Arrastus medas s’amostant chi ddoi fiat genti in su tempus de is Nuraxis, de su de 1900 A.G., prus chi totu cosa po alabai cumenti unu putzu sagru po alabai s’àcua.

Mancai oindi’ no biaus turris nuraxesas chi ndi bessint a pillu, totu sa cosa archiològica chi ant agatau si fait cumprendi chi ddoi fiat unu nuraxi fortifigau po amparai su sartu. Una prova podit essi su mollixeddu de nuraxi chi ant agatau in Su Stradoni de Dèximu, bessiu famau meda e allogau in su Museu Archiològicu de Casteddu. Est un’essempru de scurpidura de perda de su tempus chi no s’agatat fitianamenti.
Sa vida de sa bidda sighit e s’afòrtiat passendi su tempus.

Eus agatau cosa meda de su tempus pùnigu, prus chi totu sa Carota de terra-cota, agatada in su 1876, chi dda ant allumingiàt sa “carota arriendi”, ca dda imperànt in is arritualis maxiosus-arreligiosus po nci stesiai is aremigus (funtzioni apotropàica), de su de 700 a su 400 A.G.
In su 1967 su fatu de essi agatau una necròpoli pùniga intrea at fatu bessiri a pillu medas tumbas a sarcòfagu e arrobas de balori mannu de su 500 a su 400 A.G. In su tempus de Arroma, su de 400 sèc. A.C. – 400 P.G., sa bidda de Santu Sperau pigàt importu ca s’agatàt in mesu de su tretu intru de Karalis (Casteddu) e Tharros.

Capatzi chi sa chi ddi narànt Villa Valeria, logu anca is arromanus bagantziànt, fessit santu Sperau e totu, comenti scriit Tolomeu, unu giògrafu de su su de 200 P.G.
Chena de dudas est intamis su nòmini Orticedru, chi ddu agataus de su 1300 P.G. po mori de is agrùminis chi ant postu is morus.
In s’acabu de su su 400 P.G., sa Sardìnnia dda ant pigada is Vàndalus e in su tempus fiant lòmpius, medas obispus africanus ca ddus iant mandaus in esìliu a Sardìnnia. Issus ant betiu a Sardìnnia arrestus de santus de importu mannu, po no ddus profanai is Vàndalus.
Is arrestus de Speratus su màrtiri, bociu in Àfriga su 17 de mesi de argiolas de su 180 P.G., ddus ant betius in su 507-508 P.G. innantis a Casteddu e agoa, ca fiat unu logu prus seguru, in sa bidda de Santu Sperau, anca ddus ant agatadaus in su presbitèriu de sa Crèsia de s’arretori.

In onori de su Santu, intru de su 600 e su 1200, sa bidda at mudau nòmini: su nòmini “Santusperau” ddu agataus po sa primu borta in d-unu documentu ufitziali de su 1441. In sardu Santu Sperau.
Comenti est acadèssiu in totu is biddixeddas de Sardìnnia, sa bidda at tentu unu tempus malu de impoburessimentu de su 500 a su 1000.
Casteddu fiat in d-una postura stratègiga po cuntrollai su Mediterràneu, po custu s’Arrepùbrica Marinara de Pisa iat detzìdiu de dda cunchistai, siat sa tzitadi chi totu su sartu acanta. In pagu tempus is Pisanus si ndi funt andaus e funt lòmpius is Aragonesus, chi ddus at agiudaus cunchistendi s’ìsula su Paba Bonifàtziu 8, chi iat donau sa Sardìnnia in logu de sa Sitzìlia.
In custu tempus Santu Sperau at mandau s’arrapresentàntzia sua in su primu Stamentu sardu de su 1355 in Casteddu.

Su feudalèsimu at bintu in Sardìnnia, mancai trighendi acarau a s’Europa, e ddu ant bogau in sa primu perra de su 1800.
Su fèudu de Santu Sperau, donau a Giordano de Tolo, s’urrei aragonesu Alfonsu 5 ddu at istituiu in su 1421.
Candu sa corona de Aragona s’est unia a sa de Castìllia, sa Spànnia at arremprasau Aragona finsas a su cumentzu de su 1700, candu sa Sardìnnia est passada a is Savojas. In Santu Sperau puru is afoghìgius fiant artus meda e sendi aici sa cosa, su sartu at cumentzau a si sbuidai.
In su 1718 cun s’acòrdiu de Londra, sa Sardìnnia dda ant donada a Vittorio Amedeo I de Savoja, chi duncas fiat bessiu Urrei de Sardìnnia.
In su 1847 Carlo Alberto at bogau is fèudus e at fundau s’Urrennu Sardu-Piemontesu. Sa sorti de Sardìnnia duncas si fiat unia a sa de su Stadu Piemontesu finsas a candu est nàsciu s’Urrennu Italianu in su 1861.

Agoa de tempus meda su Guvernu at cumentzau a fai in Sardìnnia bias e pontis po cuntrollai su logu, ma is scolas e is spidalis funt abarraus sèmpiri tropu pagus. In s’interis fiat torrau a nasci su traballu de is minas, cun medas privaus stràngius a meris, chi duncas ant fatu nasci is primus bias de ferru.
In su 1871 is Sardus fiant 600.000 e in su 1921 fiant 900.000.
Fitianamenti is traballus de modernisadura e de amelloramentu de su sartu ddus at fatus trigai sa burocrazia, cumenti a is orus de su frùmini Arriu Mannu, chi no fiant arrennèscius a ddus fai. Su 20 de mesi de ladàmini de su 1892 s’arriu nd’est bessiu bocendi 69 speradesus, chi agoa, in onori e amentu de issus, in Santu Sperau ant pesau sa Gruxi Santa.

Medas Sardus fiant mortus in is duas Gherras Mundialis. In is giardinus pùbricus ddoi est su monumentu a is mortus sparadesus po nexi de is duas gherras de s’Itàlia.
Ddu at pensau Pinuccio Sciola e fatu gràtzias a s’impinnu de s’assòtziu de is sordaus, postu in su 1975.
Agoa de sa segundu gherra mundiali, in su 1948, sa Sardìnnia bessit Arregioni Autònoma a Carta spetziali. In su 1950 agoa de su Pranu de Arrenàscida, ant fatu medas cosas po amellorai s’economia, prus chi totu po su sartu.
Po custa arrexoni sa bidda de Santu Sperau est bessia de importu mannu po sa fruta, gràtzias a is bariedadis noas de prèssiu e de agrùminis.

In su apusti-gherra Santu Sperau est bessiu frunnidori de is mercaus de fruta e birdura de Casteddu e, in is ùrtimus binti annus, su prus produsidori mannu de prèssiu de totu Sardìnnia.
Oindi’ puru sa masserìtzia est sa prus atividadi manna de sa bidda. In prus de su prèssiu ddoi est agrùmini, piricocu, trigu, lori e birdura.
Sa vida curturali de sa bidda est stètia bia meda de is annus de Sessanta e in su 1967 dda ant arreconnota a “Bidda Museu” po is medas traballus artìstigus, prus chi totu po is muralis, chi faint bessiri sa “Bidda Museu” bella e ùniga.
Oindi’ Santu Sperau tenit cuntatus cun is prus acadèmias de arti famadas de Europa.

 

Carotas
Is carotas de ceràmiga a faci umana funt de su connotu artisanu fenìciu-pùnigu. Ddas ant agatadas in is prus giassus mannus de su Mediterràneu.
Famada meda est sa Carota chi arriit de terra-cota, agatada in su 1876 in Santu Sperau in Bia de Dèximu Bècia.
Est arta 18 cm. e imoi est in su Museu Archiològicu Natzionali, est unu essempru bellu meda de coropràstiga fenìciu-pùniga de su 700-600 A.G. Amostat una faci disisperada e trota segundu su chi depiat serbiri.
Is carotas difatis funt sèmpiri po is arritualis de maxia e prus chi totu po is interrus. Si ddas poniant is predis e lassant stampus po is ogus e po sa buca o puru ddas poniant in faci a is mortus, cumenti fait a biri sa cosa agatada in is tumbas. Stùdius acaraus de archiologia e antropologia amostant sa funtzioni stravanada de is carotas chi arriint: s’espressada insoru iat ai dèpiu fai atzicai is aremigus e ddus depiat fai spesai de is logus de sa genti (funtzioni apotropàiga).
Is sardus nci creeint meda in custas cosas, tanti est chi oindi’ puru s’agatat sa meixina de s’ogu chi pregadorias paganas antigas medas e fòrmulas cristianas s’amesturant a pari. Impèrant erbas e ollus puru, tenint su poderi sagru de stesiai su mali chi ndi bessit a pillu de maneras diferentis, fendi atzicai unu pipiu malàdiu o cun acadessimentus atimosfèrigus.
Sa carota de Santu Sperau est decorada beni segundu su connotu artìstigu pùnigu: in su fronti e in sa braba ddoi funt arrosixeddas, calorus e pramixeddas. Is lìnias in is trempas assimbìllant a is tatuàgius chi sa genti bia si faiant in sa facis, aici cumenti is stampus in is origas e in su nasu. Est una cosa stravanada s’aneddeddu de prata (nezem) in su nasu, cosa chi oindi’ s’agàtat meda me is giòvunus.

 

Mollixeddu de nuraxi
Est fatu de craciari e dd’ant agatau in su Stradoni de Dèximu, in d-unu logu mannu chi lompit finsas a sa bidda, est unu essempru stravanau e arraru meda de scurpidura de perda de su tempus nuraxesu, capatzi chi siat de su tempus de acabu est a nai de su su 900 A.G.
Custu mollixeddu de balori mannu, chi imoi est in su Museu Archiològicu Natzionali de Casteddu, si fait biri una domu nuraxesa cun màstiu in mesu (turri printzipali) e cuatru turris a is ladus (schema cuadri-lobau).
Est de importu mannu po studiai sa parti arta de is nuraxis, chi a dolu mannu no est abarrada in nuraxi perunu. Depiat essi fata cun corridòrius de linna arrimaus a tellas mannas de perda, chi in su mollixeddu fait a ddas biri beni.

Data di ultima modifica: 05/01/2017

torna all'inizio del contenuto
torna all'inizio del contenuto